نشریه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس
پیاپی 43 (بهار 1399)

در طول تاریخ شکوفایی شهری همواره یکی مهم ترین تلاش های بشر برای توسعه انسانی و اجتماعی بوده و به عنوان معیاری برای سنجش میزان رضایت از زندگی مطرح شده است. مفهوم شکوفایی با توصیف موفقیت، سلامت، پیشرفت و خوب زیستن همراه بوده و به عنوان نوعی ساخت وساز اجتماعی شناخته می شود که به فعالیت های انسانی کالبد می بخشد. با توجه به اهمیت شکوفایی شهری به عنوان یکی از مهم ترین معیارهای رضایت از زندگی، در این تحقیق سعی بر آن شد تا عوامل موثر بر شکوفایی شهری در نورآباد ممسنی مورد بررسی قرار گیرد. بدین منظور در ابتدا با مطالعه مبانی نظری و تیوریک پژوهش عوامل تاثیرگذار بر توسعه و شکوفایی شهری نورآباد مورد بررسی قرار گرفته و با استفاده از تکنیک دلفی تعداد 13 شاخص موثر در شکوفایی شهری نورآباد ممسنی شناسایی شدند. در ادامه به منظور بررسی روابط بین هر یک از ابعاد و مولفه های پژوهش و میزان بررسی تاثیر گذاری و تاثیرپذیری هر یک از متغیرهای پژوهش از تحلیل میک مک استفاده شد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد تاثیرگذارترین عوامل در شکوفایی شهری محدوده موردمطالعه، عوامل سطح 1 و 2 شامل زیرساخت های فرهنگی اجتماعی، کیفیت زندگی، آموزش اجتماعی، زیرساخت های حمل ونقل و سلامت و... می باشند. همچنین نتایج حاصل از تحلیل میک مک بر روی هر یک از شاخص های موردمطالعه نشان داد این شاخص ها شامل چهار سطح می باشند. مولفه های موجود در سطح 1 شامل زیرساخت های حمل ونقل، برابری اجتماعی، کیفیت زندگی، آموزش اجتماعی، سلامت، توازن جنسیتی، فرم شهری و زیرساخت های مسکن ازجمله متغیرهای دووجهی بشمار می روند که متغیرهایی با تاثیرگذاری و تاثیرپذیری بالا می باشند. توجه ویژه به این متغیرها در زمینه برنامه ریزی شهری می تواند باعث شکوفایی و رشد شهر نورآباد ممسنی شده و افزایش میزان رضایت از زندگی ر به همراه داشته باشد.

عدالت فضایی از مباحثی است که در سال های اخیر در میان برنامه ریزان و جغرافیدانان اهمیت ویژه ای یافته است. از آنجا که خدمات عمومی شهری، ساختار دهنده شکل و ماهیت کالبدی، اجتماعی و فضایی شهر می باشد، بی عدالتی در نحوه توزیع آن،تاثیر جبران ناپذیری بر ساختار، ماهیت شهر و جدایی گزینی طبقاتی محلات شهر گذاشته و مدیریت شهری را با چالش های جدی روبرو کرده است. با بررسی میران نابرابری ها در توزیع خدمات و شناسایی الگوی فضایی بی عدالتی در سطح شهر، می توان پی برد که کدامیک از خدمات در وضعیت نامناسب تری هستند و بی عدالتی بیشتر در کدام بخش و محله شهری تمرکز یافته است تا از این طریق مدیریت شهری با عمل آگاهانه در توزیع فضایی خدمات عمومی و منافع اجتماعی، نابرابری های فضایی را کاهش داده و کیفیت رندگی را ارتقا دهد. رشد روزافزون جمعیت شهرستان قرچک  و نیاز ساکنین به خدمات شهری در حال افزایش است. ازاین رو تحقیق حاضر که با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از اسناد کتابخانه ای و استنتاج یافته های میدانی در قالب تدوین و توزیع پرسش نامه، در سطح محدوده موردمطالعه صورت گرفته است به بررسی وضعیت برخورداری شهروندان از خدمات و نیز توزیع آن ها در سطح روستاها پرداخته است. یافته های تحقیق با استفاده آزمون موران و روش جینی و همچنین آزمون T-test مورد تجزیه تحلیل قرارگرفته و نتایج به دست آمده نشان می دهد که خدمات و امکانات مورد بررسی در تحقیق در سطح شهرستان قرچک به صورت عادلانه توزیع نشده اند از طرفی نیز نتیجه آزمون سطح رضایت مندی شهروندان از وضعیت خدمات شهری موردبررسی نیز حاکی از نامناسب بودن وضعیت این خدمات در سطح شهرستان قرچک بوده است.

فضای شهری همواره بستری برای تجلی الگوی رفتاری و میان کنش های ناشی از فعالیت های انسانی واجتماعی است. رابطه انسان و فضا در محیط و مقیاس های متفاوتی تبلور یافته و در ارتباط با سیر تحول جامعه و شهر گسترش می یابد. یکی از مهمترین جنبه های حضور انسانی در فضاهای شهری که سبب سرزندگی و پویایی این فضاها و نیز افزایش نقش اجتماعی آن ها می شود، حرکت در فضا است. امروزه انزواطلبی و کاهش تعامات اجتماعی یکی از مهمترین مشکلاتی است که زندگی اجتماعی سا کنان شهرها را تهدید می کند. از این رو، نیاز مردم به مکان هایی برای تعاملات اجتماعی و رفع نیازهای روانی به یکی از ملزومات زندگی شهری تبدیل شده است. با توجه به اینکه فضاهای عمومی در شهرها، کانون بیشترین ناهنجاری های رفتاری هستند و کمتر توانسته اند زمینه های مناسب را برای سازماندهی نیازها و الگوهای هنجاری و رفتاری مخاطبان خود فراهم آورند، طراحی یک راهبرد کارآمد مدیریت رفتار، از جمله مهمترین نیازهای برنامه ریزی و مدیریت شهری برای اینگونه فضاهاست. در این مقاله به تاثیر ویژگی های محیطی بر رفتار عبوری انسان در فضای شهری می پردازیم.  با نگاهی به عوامل موثر در رفتار محیطی، رابطه انسان و محیط، الگوی رفتاری انسان و طراحی و ویژگی های پیاده روها ضمن انتخاب یک فضای شهری (میدان شهدا) الگوی رفتاری استفاده کنندگان از این فضا مورد تحلیل واقع شده است. نتیجه حاصل از این پژوهش تاثیر بسیار بالای کیفیت کالبد، مبلمان موجود در فضا، تنوع کاربری های جاذب و... را بر الگوی رفتاری عابران پیاده به ما نشان داد. ساختار پژوهش مبتنی بر گردآوری اطلاعات، از شیوه کتابخانه ای (مقالات، کتاب ها، مجلات، پایان نامه ها و...) و از شیوه میدانی (مشاهده و ضبط فیلم) استفاده شده است.

ایجاد و گسترش "شهر اسلامی- ایرانی" و همچنین تغییر و تحول شهرهای موجود به سمت شهرهای مطلوب، یکی از لوازم بروز و ظهور تمدن ایرانی اسلامی است که هدف اصلی در آن هدایت انسان به سمت تعالی و کمال خواهد بود. با طلیعه ی اسلام جهان بینی جدیدی مبتنی بر برادری و برابری به منصه ی ظهور رسید. این طرز تفکر بر شکل شهرنشینی و جامعه شهری اثر گذاشته است. در واقع، شهرهای اسلامی از دستورات و قوانین اسلامی متخذ از کتاب، سنت، فقه، اجتهاد و اجماع تاثیر پذیرفته و اصول و جهان بینی اسلامی تاثیر خود را بر ساخت و بافت شهرها و محلات آن به عنوان کوچکترین سلول های حیات شهری بر جای نهاده است. اما به تدریج و در دوران معاصر روند گسسته شدن محلات و پیدایش فضاهای جدید شهری با معیارهایی متفاوت از فرهنگ بومی شتاب گرفته است که برخلاف منطق توسعه پایدار محله ای است. تحقیق حاضر از نوع توصیفی-تحلیلی بر پایه ی مطالعات کتابخانه ای است. نتایج تحقیق نشان می دهد که با کاربست جهان بینی اسلامی و اصول و ارزش های آن در شهرنشینی و برنامه ریزی توسعه محله ای و تلفیق آن با اندیشه ایرانی می توان در جهت تقویت و احیای محلات اسلامی و در نتیجه توسعه پایدار محله ای گام برداشت. ذکر این نکته درخور اهمیت است که محلات اسلامی فقط به کالبد خلاصه نمی شوند، بلکه دارای حیاتی معنوی در زمینه های گوناگون است که ضرورت دارد این موضوع در برنامه ریزی توسعه اجتماعات محلی مورد توجه قرار گیرد. همچنین قواعد دهگانه اجتهاد از دیدگاه تشیع و قاعده لاضرر و لاضرار به برنامه ریزان شهری اجازه می دهد تا از مسایل نوین جهانی با توجه به اصول و ارزش های اسلامی و معیارهای بومی استفاده نمایند.

هدف پژوهش حاضر، مقایسه روند کاوش های شهر هوشمند در ایران با کشورهای پیشرو، به منظور آسیب شناسی و پیشنهاد راهکارهایی می باشد. روش شناسی این پژوهش از نوع کاربردی علم سنجی است؛ و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است که برای تحلیل داده های تحقیق، از روش تحلیل محتوا و در این راستا، از ابزار گوگل ترندز بهره گرفته شده  است. جامعه ی آماری پژوهش، تعداد کاوش های اینترنتی واژگان «شهر هوشمند» و «شهرالکترونیک» است که در سطح جهان انجام می یابد، و نمونه ی آماری این پژوهش، کاوش های واژگان شهر هوشمند و نیز شهر الکترونیک در کشورهای ایران، امارات متحده عربی، ایالات متحده آمریکا، استرالیا و بریتانیا است؛ که درون وبگاه گوگل انجام یافته است. همچنین در راستای، برداشت روشن تری از روند جهانی در حوزه های کاوش مورد نظر این پژوهش؛ و مقایسه با روند کاوش ها در کشورهای مورد مطالعه، از  میانگین کاوش های جهانی، استفاده گردیده است. بازه ی زمانی مورد بررسی از دی ماه 1382 تا آذرماه 1398 می باشد. بر مبنای یافته های تحقیق، روند کاوش های شهر هوشمند در ایران برخلاف روند جهانی و نیز کشورهای مورد مطالعه، یکنواخت و بطیی و در سطحی بسیار نازل است؛ به کاوشها به زبان انگلیسی توجه ای مبذول نمی گردد؛ و بر خلاف روند جهانی و کشورهای مورد مطالعه، به کاوش های شهر الکترونیک نسبت به شهر هوشمند توجه بیشتری می گردد. در نهایت می توان نتیجه گرفت که روند کاوش های شهر هوشمند در کشور ایران با روند شتابان جهانی و کشورهای مورد مطالعه متناسب نبوده است؛ و بر مبنای چهار رویکرد نسبت شهر هوشمند و شهر الکترونیک، شامل، تشابه شهر هوشمند و شهر الکترونیک، همپوشانی شهر هوشمند و شهر الکترونیک در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، شهر هوشمند تکامل یافته شهر الکترونیک و شهر الکترونیک جزیی از شهر هوشمند ، رویکرد غالب در کاوش های کشورهای پیشرو به سوی رویکردهای سوم و چهارم است؛ در حالی که در کشور ایران، اصولا رویکردی مشاهده نمی شود و غلبه نیافته است و همچنان، کاوش های شهر الکترونیک به زبان فارسی در کشور در غلبه کامل است.

امروزه شهرها بدون وجود فضای سبز موثر نخواهند توانست شهر های سالم  زیبایی باشند. پیامدهای توسعه شهری و پیچیدگی های معضلات زیست محیطی آنها موجودیت فضای سبز و گسترش آن را اجتناب ناپذیر کرده است. در پژوهش حاضر وضعیت کاربری فضای سبز شهر گچساران مورد بررسی قرار گرفته است. اهمیت فضاهای سبز در محیط شهری تا آن حد است که به عنوان یکی از شاخص های توسعه بافتگی جوامع مطرح می باشد پارک های شهری دارای نقش اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی هستند این محیط ها در عین حال معیاری برای ارتقای کیفیت فضای زندگی و توسعه جامعه محسوب می شوند. هدف از انجام این تحقیق ارزیابی معیارهای مکان یابی فضای سبز موجود و مکان یابی مراکز مناسب برای احداث فضای سبز جدید شهر گچساران می باشد. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است برای این منظور ابتدا فضای سبز  موجود را بر حسب میزان رعایت معیارهای مکان یابی ارزیابی کرده ایم سپس با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) برای مکان یابی فضا سبز جدید استفاده شده است. ابتدا با توجه به معیارهای لازم برای مدل سازی مکان های مناسب، نقشه ها لازمه تهیه و طبقه بندی مجدد (Reclassification) روی آنها انجام گرفت و بعد از آن به روش وزن دهی مقایسه زوجی ، که  بخشی از روش AHP است ، وزنی داده شد و با استفاده از مدل فرآیند سلسله مراتبی (AHP)، مکان های مناسب برای احداث فضای سبز پیشنهاد شده است. نتایج ارزیابی فضاهای بوشهر گچساران نشان می دهد که از یک سو شهر با عدم تعادل فضایی مواجه است و از سوی دیگر کاربری های فضای سبز از لحاظ دسترسی و نزدیکی به کاربری های سازگار(اماکن ورزشی و آموزشی و...) با محدودیت هایی مواجه می باشند.

فضا در هر دوران پدیده ای دگرگون شدنی است و این دگرگونی را میزان جمعیت انسانی و کیفیت فناوری تحت اختیار آنان تعیین می کند. (آسایش ،1383 ،ص15) در کشور ما ایران در سال های پس از جنگ جهانی دوم، بالاترین آمارهای رشد جمعیتی و رشد شهرنشینی ثبت شده است. در این بین، استان مازندران به دلیل ویژگی های اکولوژیکی خاص خود، از حساسیت بالایی نسبت به تغییرات فضایی برخوردار بوده است. در پژوهش حاضر تحلیل فضایی شهرهای جلگه ای استان مازندران به عنوان هدف اصلی تحقیق برگزیده گردیده است. لذا در پژوهش از نوع تحقیقات کاربردیاست که با روش توصیفی انجام صورت گرفته است. نتایج پژوهش حاکی از آن است، که استان مازندران فاقد الگوی نخست شهری بوده و در طول دهه های اخیر هرگز شهر اول استان، کانون برتر جمعیتی، عملکردی و کارکردی استان نبوده است. اما در عین حال یک گرایش به سمت تمرکز در چهار شهر برتر استان وجود دارد و شهرهای برتر استان همگی در ناحیه جلگه مرکزی استان واقع شده اند و این در حالی است که این پهنه از استان هم اکنون، تحت فشار بارگذاری بیش از حد جمعیت و فعالیت قراردارند.